Οι κάλπες που πρόκειται να στηθούν την Κυριακή 9 Ιουνίου 2024 θα αναδείξουν 21 νέους Έλληνες ευρωβουλευτές. Το τακτικό αυτό ανά πενταετία εκλογικό ραντεβού έχει ενσωματωθεί τόσο πολύ στο εγχώριο πολιτικό τελετουργικό των κομμάτων που σταδιακά έχει χάσει την ιδιαιτερότητά του. Οι ευρωκάλπες είναι μια επίσημη πολιτική σφυγμομέτρηση των κομμάτων προ των εθνικών εκλογών ή ακόμα χειρότερα, μια πασαρέλα για ονομαστές προσωπικότητες της κοινωνικής ζωής που δοκιμάζουν τη δημοφιλία τους και μια νέα λαμπερή καριέρα.
Όμως, ποια Ευρώπη εκπροσωπούν οι υποψήφιοι; Ποιες προοπτικές της φιλοδοξούν να ενισχύσουν; Σε ποια κεντρικά διακυβεύματα θα κληθούν να τοποθετηθούν το επόμενο διάστημα, γράφοντας ίσως ιστορία με τη στάση τους; Το νέο βιβλίο του Βρετανού συγγραφέα, καθηγητή Ευρωπαϊκών Σπουδών στην Οξφόρδη και συμβούλου πολλών ηγετών, Τίμοθι Γκάρτον Ας, με τίτλο Πατρίδες που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός, έρχεται τη σωστή στιγμή να δώσει ένα απαραίτητο ιστορικό βάθος στην πορεία της ιδέας που λέγεται «ενωμένη Ευρώπη» η οποία δοκιμάζεται στις μέρες μας με πρωτοφανείς προκλήσεις.
Όπως παραδέχεται εύγλωττα ο συγγραφέας, «για τους περισσότερους Ευρωπαίους οι πολιτικές διεργασίες στις Βρυξέλλες έχουν τόσο δραματικό ενδιαφέρον όσο και οι οδηγίες χρήσεως ενός πλυντηρίου πιάτων». Η πραγματικότητα όμως είναι ότι για να κατακτηθεί το σημερινό επίπεδο ενοποίησης, το οποίο άλλοι θεωρούν δεδομένο, ενώ άλλοι το απορρίπτουν προτιμώντας μια εθνική αναδίπλωση, έχει διανυθεί πολύς δρόμος που είναι απαραίτητο από κάθε άποψη να φωτιστεί.
Ο υπότιτλος του βιβλίου «Μια προσωπική ιστορία της Ευρώπης» είναι πολύ προσεκτικά επιλεγμένος ώστε να αποδώσει κάποιες σημαντικές αποχρώσεις του συγκεκριμένου έργου. Ο συγγραφέας βασίζεται πολύ στις σημειώσεις του και στα ημερολόγια που έχει γεμίσει κατά τη διάρκεια μιας ζωής με πληθωρικά ταξίδια στις ευρωπαϊκές χώρες. Αν δεν ήταν κατεξοχήν ένα πολιτικό δοκίμιο, οι Πατρίδες θα μπορούσαν να εγγραφούν στην παράδοση της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας. Εκτός από ακαδημαϊκά ιδρύματα, ο Τίμοθι Γκάρτον Ας συνεργάζεται και με μεγάλες εφημερίδες και έντυπα διεθνούς ακτινοβολίας, όπως ο Γκάρντιαν, και η γραφή του έχει έντονο επίσης το δημοσιογραφικό στοιχείο. Οι ιδέες διανθίζονται από πολλές μαρτυρίες απλών ανθρώπων αλλά και σημαντικών πολιτικών προσώπων με τα οποία ο συγγραφέας συνομίλησε.
Από την άλλη μεριά, η «προσωπική ιστορία» όπως γράφεται στον υπότιτλο έρχεται στον αντίποδα της επίσημης ή αντικειμενικής ιστορίας. Η προβολή του υποκειμενισμού με τον οποίο ο συγγραφέας ντύνει όλη την αφήγησή του είναι μια έντιμη στάση. Οι Πατρίδες είναι ένα βιβλίο γνώμης και όχι αποστασιοποιημένης εξιστόρησης. Ωστόσο, οι αρχές του φιλελευθερισμού και του πλουραλισμού τις οποίες πρεσβεύει σε θεωρητικό επίπεδο ο Τίμοθι Γκάρτον Ας, είναι ορατές και στην πραγμάτευση του υλικού του: Ο συγγραφέας παραδέχεται την ταυτότητά του, συνομιλεί με την άλλη άποψη, καταβάλλει προσπάθεια να την κατανοήσει, παραδέχεται τις ήττες του.
Η Ελλάδα είναι σε πολλά σημεία του βιβλίου παρούσα. Η εξιστόρηση ξεκινά με την Κνωσσό και τις μνήμες της στρατιωτικής δικτατορίας αλλά και της εξέγερσης του Πολυτεχνείου που ανακαλεί ο συγγραφέας από τη δεκαετία του 1970. Η κρίση της ευρωζώνης και το ελληνικό Μνημόνιο αποτελούν σταθμούς στην πορεία της Ευρώπης που περιγράφει ο συγγραφέας, αν και παραδόξως το δημοψήφισμα του 2015 και οι οικονομικοί και πολιτικοί κλυδωνισμοί της περιόδου δεν αναφέρονται, σε αντίθεση με άλλα δημοψηφίσματα.
Ενδιαφέρον σημείο στις Πατρίδες είναι η αυτοβιογραφική και ταξιδιωτική περιγραφή της περιπέτειας του Τείχους του Βερολίνου ως την πτώση του. Ακόμα, δίνεται μια εναργής και εκ των έσω παριγραφή της περίπτωσης του Brexit, των συνθηκών δηλαδή που οδήγησαν τη Βρετανία στην απόφαση αποχώρησης από την ΕΕ. Πολλές σελίδες καταλαμβάνει ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία, με την πεποίηθηση του συγγραφέα ότι το τέλος του πολέμου αυτού θα είναι «ένα ακόμα έτος μηδέν», μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1945 και μετά την πτώση του τείχους το 1989, που επίσης σηματοδοτούν ευρωπαϊκά «έτη μηδέν».
Ενδιαφέρον έχει επίσης η προσέγγιση του συγγραφέα στη σύγχρονη Ουγγαρία του Όρμπαν, που συνιστά το οξύμωρο σχήμα μιας «αντιφιλελεύθερης δημοκρατίας»: «Αποδείχτηκε ότι η ΕΕ δεν διέθετε αποτελεσματικούς μηχανισμούς για να υπερασπιστεί τη δημοκρατία στα κράτη μέλη της», αναφέρει ο Τίμοθυ Γκάρτον Ας, περιγράφοντας πώς οι άνθρωποι του Όυγγρου προέδρου βρίσκουν νομικά σχήματα που εμφανίζονται εικονικά ως συμβατά με το ευρωπαϊκό δίκαιο για να οικοδομούν ένα ανελεύθερο και οπισθοδρομικό κράτος μέσα στο ευρωπαϊκό πλαίσιο.
Στα αρνητικά του βιβλίου εγγράφεται πάντως η αναφορά του στα Βαλκάνια και τους πολέμους που συγκλόνισαν την πρώην Γιουγκοσλαβία κατά τη δεκαετία του 1990. Σε πολλά σημεία εμφανίζεται η ισχυρή πεποίθηση του συγγραφέα για τον σημαίνοντα ρόλο των προσωπικοτήτων στην ιστορία. Όμως ειδικά στην περίπτωση της βαλκανικής περιπέτειας που ξαναχάραξε με αίμα τον χάρτη, φαίνεται να πέφτει δυσανάλογα η ευθύνη σε ανθρώπους που «σκύβουν το κεφάλι ακολουθώντας βήμα προς βήμα το μονοπάτι της κόλασης» όπως γράφει, αποσιωπώντας το ευρύτερο γεωπολιτικό περιβάλλον και το ρόλο που έπαιξαν οι παρεμβάσεις των μεγάλων δυνάμεων στο να οδηγηθούν οι λαοί σε σφαγή.
Αδικαιολόγητη επίσης είναι η απουσία αναφοράς στην Κύπρο, ένα ευρωπαϊκό κράτος του οποίου μεγάλο κομμάτι βρίσκεται από το 1974 μέχρι σήμερα υπό στρατιωτική κατοχή έχοντας καταστήσει χιλιάδες ανθρώπους πρόσφυγες στη χώρα τους. Ενώ υπογραμμίζεται ότι η μη αλλαγή των συνόρων με πόλεμο συνιστά την «πιο θεμελιώδη αρχή του μεταπολεμικού φιλελεύθερου κόσμου», πεδίο της αρχής αυτής για τον συγγραφέα φαίνεται να αποτελεί μόνο η Ουκρανία και όχι το νοτιοανατολικό άκρο της ΕΕ και ανάλογα απειλητικό για την ελευθερία και τις δυτικές αξίες κράτος εμφανίζεται μόνο η Ρωσία του Πούτιν και όχι η Τουρκία του Ερντογάν.
