Γενιές και γενιές Ελλήνων μαθητών του Λυκείου έχουν γνωρίσει από σπόντα τον ποιητή της ρωμαϊκής αρχαιότητας, Οβίδιο. Στο μάθημα των σχολικών Λατινικών, το οποίο παραμένει «νεκρό» και ασάλευτο (περίπου όπως η λατινική γλώσσα) επί πολλές δεκαετίες με το ίδιο ακριβώς βιβλίο, το πρώτο κεφάλαιο που συναντά ο μαθητής της τρίτης δέσμης παλαιότερα, θεωρητικής κατεύθυνσης κατόπιν και ομάδας ανθρωπιστικών σπουδών σήμερα, ιστορεί την εξορία του Οβιδίου στην αφιλόξενη τότε γη του Πόντου. Το λιτό κείμενο για τους αρχάριους περιορίζεται να αναφέρει ότι ο ποιητής έγραφε επιστολές γεμάτες παράπονα προς τον αυτοκράτορα Αύγουστο για τη δυσμένεια στην οποία τον καταδίκασε. Η αλήθεια είναι όμως ότι ο Οβίδιος κατόρθωσε να μείνει «στους αιώνες ξακουστός» όπως αρκετά αυτάρεσκα έγραψε ο ίδιος στους ακροτελεύτιους στίχους των Μεταμορφώσεων, ακριβώς λόγω της ασυναγώνιστης επιτυχίας που είχε το έργο του αυτό.
Σήμερα, όσοι άφησαν ως σχολικό απωθημένο τη γνωριμία τους με τον ποιητή και επιπλέον θέλουν να διασαφηνίσουν τι πραγματικά σημαίνει να υφίσταται κανείς «οβιδιακές μεταμορφώσεις», κατά το γνωστό λόγιο σχήμα λόγου, η μετάφραση στο έργο ενός από τους σημαντικότερους εν ζωή λατινιστές, του Θεόδωρου Παπαγγελή, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg, υπόσχεται μια συναρπαστική καταβύθιση σε έναν αλλόκοτο λογοτεχνικό κόσμο.
Όλες οι συμβάσεις αναιρούνται
Οι Μεταμορφώσεις αφηγούνται μια εναλλακτική ιστορία του κόσμου από την αρχή του χρόνου μέχρι τα πρώτα χρόνια του ρωμαϊκού ιμπέριουμ. Ο συγγραφέας υιοθετεί μια απατηλή ακολουθία που προσποιείται ότι εξελίσσεται με χρονική και αιτιολογική συνάφεια, αλλά στην πραγματικότητα υφαίνει έναν πολύχρωμο μυθοπλαστικό καμβά όπου όλες οι γνωστές συμβάσεις αναιρούνται. Ο μόνος γενικός νόμος που ισχύει στον κόσμο του Οβιδίου είναι η μεταμόρφωση. Οι 250 περίπου μυθολογικές αφηγήσεις αντλούν υλικό από την πληθωρική ελληνική βιβλιοθήκη θεοτήτων.
Πασίγνωστες ιστορίες, όπως ο κατακλυσμός και η ανασύσταση του ανθρώπινου γένους από τον Δευκαλίωνα και την Πύρρα, η απόδραση του Δαίδαλου και του Ίκαρου στους αιθέρες ή το νεκρικό ειδύλλιο μεταξύ Ορφέα και Ευρυδίκης, συμπληρώνονται από λιγότερο διάσημα επεισόδια που κατά κανόνα κορυφώνονται με μια αναπάντεχη και λυτρωτική τις περισσότερες φορές μετουσίωση του πάσχοντα ήρωα.
Σε μια από τις πιο λυρικές σελίδες των Μεταμορφώσεων μαθαίνουμε για τον Νάρκισσο που «η πλάνη μες στα μάτια του βαθιά, τον ξεγελάει μαζί και τον ξανάβει», η μοίρα του οποίου ήταν να μεταμορφωθεί σε λουλούδι ώστε να απαλλαγεί από το αδιέξοδό του. Λιγότερο ξακουστή είναι η συνταγή της Μήδειας για μια σούπα που επαναφέρει τη νεότητα σε όποιον την γευτεί. Εκτός από γλυκανάλατες σελίδες με ανεκπλήρωτους έρωτες, ο Οβίδιος μας χάρισε και αναπάντεχες αφηγήσεις σπλάτερ, με αιματηρές περιγραφές μαχών που θα έκαναν τον Κουέντιν Ταραντίνο να ζηλέψει. Ενδιαφέρον έχει επίσης ο τρόπος του ποιητή να προσωποποιεί ανθρώπινα αισθήματα και καταστάσεις, όπως η Ζήλια που «τα στήθια της ανάβλυζαν χολή και έσταζε η γλώσσα της φαρμάκι» ή η Πείνα που εμφανίζεται με «λερά και λιγδιασμένα τα μαλλιά, βαθουλωτά τα μάτια και χλωμάδα».
Ένας αρχαίος ινφλουένσερ
Είναι θαυμαστό το πώς σήμερα ένα έργο που γράφτηκε περίπου το 20 π.Χ. οδηγεί σε σύγχρονους παραλληλισμούς και επίκαιρες συνάψεις. Τα ζητήματα φύλου και ταυτότητας επανέρχονται συνεχώς στις σελίδες των Μεταμορφώσεων, που περιγράφουν εκτός από πολλούς βιασμούς και κάποιες φυλομεταβάσεις. Δεν είναι τυχαία η θέση του βιβλίου αυτού στην παγκόσμια προθήκη των ευπώλητων για τόσους αιώνες.
Ο Οβίδιος στην ουσία είναι ένας από τους πρώτους και μεγαλύτερους πνευματικούς ινφλουένσερ. Στην παραδεδομένη ελληνική μυθολογική ύλη προσέθεσε τις δικές του πινελιές δημιουργικότητας, ανασυνθέτοντας γνωστές αφηγήσεις και αναπλάθοντας στερεοτυπικές εικόνες. Σταδιακά και καθώς τα Ελληνικά εκτοπίστηκαν στους αιώνες μετά το τέλος της αρχαιότητας από τη λατινική ως lingua franca, το έργο του Οβιδίου κατέστη το ίδιο πηγή και πρότυπο για να προσεγγίσει κανείς το αρχαιοελληνικό μυθολογικό σύμπαν. «Η Ευρώπη ξεναγήθηκε στην ελληνική μυθολογία μέσα από τον ήχο και το φως τη μεγάλης οβιδιακής παράστασης», όπως έγραψε ο Θεόδωρος Παπαγγελής το 2009, στην πρώτη του απόπειρα μετάφρασης των Μεταμορφώσεων, στο βιβλίο με τίτλο Σώματα που αλλάξαν τη θωριά τους (εκδόσεις Gutenberg) όπου επέλεξε 20 από τις γνωστότερες και πιο ενδιαφέρουσες για τον ίδιο ιστορίες.
Το νέο βιβλίο που κυκλοφόρησε φέτος, λειτούργησε και ως «κλείσιμο του λογαριασμού» όπως γράφει ο ίδιος στον πρόλογο και επικεντρώνεται στην πλήρη μετάφραση των 15 βιβλίων του πρωτοτύπου. Οι εισαγωγικές πληροφορίες είναι λιτότερες σε σύγκριση με το βιβλίο του 2009 το οποίο σύστησε πολύ πιο αναλυτικά τον Οβίδιο στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό.
Μια «μετά-βραση»
Στον μεταφραστή πάντως οφείλεται μεγάλο μέρος της αναγνωστικής απόλαυσης από το οβιδιακό έργο. Ο Θεόδωρος Παπαγγελής είναι ομότιμος σήμερα καθηγητής λατινικής φιλολογίας στο ΑΠΘ και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, έχοντας ξεναγήσει με τον δικό του τρόπο χιλιάδες φοιτητές στα άδυτα της λογοτεχνίας και κοσμοθεωρίας των Ρωμαίων.
Στις σημαντικές του μεταφράσεις συγκαταλέγονται η Ερωτική Τέχνη του Οβιδίου (Καστανιώτης, 1999), η Αινειάδα του Βιργιλίου (ΜΙΕΤ, 2019) και το έργο Περί φύσεως του Λουκρητίου (Gutenberg, 2021). Φανερός εραστής της ελληνικής γλώσσας, άφησε το στίγμα του και στην επιφυλλιδογραφία, υπογράφοντας μια δημοφιλή στήλη στο ένθετο «Νέες εποχές» του Βήματος επί σχεδόν μια δεκαετία, σε κείμενα που ξεχωρίζουν για το εξεζητημένο λεξιλόγιο και τα περίτεχνα σχήματά τους (μια ανθολογία τους εκδόθηκε στο βιβλίο Πανωστάφυλα, εκδόσεις Νεφέλη 2008).
Η μετάφραση του Οβιδίου στα νέα ελληνικά είναι έμμετρη και υιοθετεί ένα μικτό ύφος που συνδυάζει τον υψηλό τόνο του έπους με τις παιγνιώδεις υφές του πρωτοτύπου. Σε ένα μεταφρασεολογικό συνέδριο του 2002 για τα Λατινικά, ο Θεόδωρος Παπαγγελής είχε υποστηρίξει τη θέση ότι η κλασική γραμματεία δεν χρειάζεται μια στεγνή μετάφραση αλλά μια «μετά-βραση», κατά την οποία το κείμενο δεν πρέπει να σερβίρεται απευθείας από το ψυγείο των φιλολογικών σπουδαστηρίων. Αυτή την αρχή εφαρμόζει και στις Μεταμορφώσεις.
