Η προεπαναστατική εικοσαετία 1800-1820 θεωρείται η σημαντικότερη περίοδος της περιηγητικής γραμματείας καθώς ένα νέο ρεύμα εύπορων περιηγητών από την Ευρώπη φτάνει προς την Ελλάδα, ενώ ταυτόχρονα αναπτύσσεται η ταξιδιωτική λογοτεχνία.
Σύμφωνα με τον Κυριάκο Σιμόπουλο στο μνημειώδες τετράτομο έργο του «Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα», είναι επίσης η περίοδος που οι ευρωπαϊκές χώρες πραγματοποιούν μεγάλα άλματα στις κλασικές σπουδές, ενώ η ελληνική αρχαιολογία εξελίσσεται σε έναν από τους προσφιλέστερους κλάδους της επιστήμης. Όπως λέει ο Σιμόπουλος, εκείνη την περίοδο η αρχαιολατρεία συμβάδιζε με την αρχαιοθηρία.
Δεν είναι όμως αυτή η περίπτωση του αρχαιολόγου και ζωγράφου από το Δουβλίνο Έντουαρντ Ντόντγουελ (Edward Dodwell) (1767-1832) που σπούδασε κλασικές σπουδές στο Κέμπριτζ και αξιοποίησε την περιουσία του για τη μελέτη των μεσογειακών πολιτισμών. Ο Ντόντγουελ έκανε δύο ταξίδια στην Ελλάδα, το 1801 και το 1805-1806 και το έργο του «A classical and topographical tour through Greece, during the years 1801, 1805, and 1806» έγινε ένας πολύ χρήσιμος οδηγός για τους επόμενους ταξιδιώτες στην Ελλάδα αλλά και ένα έργο αναφοράς για τη σημερινή αρχαιολογική έρευνα.
Παραθέτουμε σε μετάφραση και αποσπάσματα τα σημεία που αφορούν το πέρασμά του στη Βάρη και τη Βουλιαγμένη (σελίδες 548-550 του α’ τόμου).
«Ο Στράβων τοποθετεί τους Αναγυράσιους ή τον Δήμο του Αναγυρούντα, αμέσως μετά τις Θορές. Και ο Παυσανίας αναφέρει ότι είχαν έναν ναό για τη Μητέρα των Θεών. Ήταν στη φυλή των Ερεχθείδων […] Περνούσαμε για κάποια ώρα μέσα από μια ακαλλιέργητη έκταση σε ένα δρόμο με θάμνους, τον αφήσαμε και μπήκαμε σε μια εύφορη πεδιάδα με πολλούς σωρούς από μικρές πέτρες διασκορπισμένους σε όλες τις κατευθύνσεις. Περάσαμε ένα πηγάδι και το απόγευμα φτάσαμε στο χωριό Βάρη το οποίο απέχει έξι και μισή ώρες από το Σούνιο […] Υπάρχουν κάποια ερείπια γύρω από το χωριό. Στην εκκλησία υπάρχει ένας αυλακωτός κιονοειδής βωμός με μεγάλη βάση […] Εδώ υπάρχει επίσης ένα άγαλμα ιππέα, όχι τόσο μεγάλο όσο το φυσικό μέγεθος. Μόνο το χαμηλό μέρος του ανθρώπου και το σώμα του αλόγου έχουν απομείνει. Δεν είναι σε όμορφο στυλ και έχει παραχθεί από το γκρι μάρμαρο του Υμηττού.
Η γειτονιά στολίζεται
με κάποια όμορφα πεύκα
χρώματος ζωηρού πράσινου
που αρωματίζουν τον αέρα
με τις ρητινώδεις τους
εκπνοές
Μείναμε στο εξοχικό του παπά και μας προμήθευσε με καλό κρασί και με κάτι ακόμη πιο απαραίτητο, καλό νερό, μια όχι μικρή ικανοποίηση για μας, για να σβήσει η μεγάλη δίψα που μας έφερε το αλατούχο ρόφημα που είχαμε στο Σούνιο. Αλλά με το ένα άκρο του εξοχικού να καταλαμβάνεται από βοοειδή και τα δοκάρια να είναι γεμάτα από κότες και κόκορες που κακάριζαν ακατάπαυστα, τοποθέτησα το κρεβάτι μου κάτω από ένα απλωμένο πεύκο και πέρασα τη νύχτα σε μια τέλεια ηρεμία […] H Βάρη βρίσκεται σε όμορφη τοποθεσία, περίπου ένα μίλι από τη θάλασσα. Το λιμάνι έχει σχηματιστεί με έναν μακρύ λαιμό από βράχο. Το νησί Βελβίνα (σ.σ. ο σημερινός Άγιος Γεώργιος) είναι ορατό από απόσταση. Η γειτονιά του χωριού στολίζεται με κάποια όμορφα πεύκα στο σχήμα της ομπρέλας, χρώματος ζωηρού πράσινου που αρωματίζουν τον αέρα με τις ρητινώδεις τους εκπνοές.
Την 9η του μηνός επισκεφτήκαμε το σπήλαιο του Πανός και μας συνόδευε ένας καλόγερος για να μας δείξει τον δρόμο. Σε 24 λεπτά από τη Βάρη φτάσαμε σε ένα λόφο που ονομάζεται Ραψάνα και ανηφορήσαμε ακόμη 20 λεπτά μέσα από δάση μικρών πεύκων μέχρι τη σπηλιά του Πανός που βρίσκεται κοντά στην κορυφή. […] Το στόμιο βρίσκεται σε μια επίπεδη επιφάνεια βράχου και η προσέγγισή του δεν είναι ούτε εντυπωσιακή ούτε γραφική. Αλλά οι εσωτερικές ιδιαιτερότητες πλήρως αναπληρώνουν τα μειονεκτήματα της εξωτερικής εμφάνισης. Μια άγρια συκιά που φύεται στην είσοδο διευκολύνει την κατάβαση που εκτείνεται για λίγες μόνο γιάρδες. Η αρχαία κατάβαση γινόταν από κάποια σκαλοπάτια λαξευμένα στον βράχο που σήμερα έχουν καταστραφεί. Φτάνοντας κάτω η λέξη ΠΑΝΟΣ χαραγμένη φαίνεται στα δεξιά […] Ήταν αρχικά ένα έργο της φύσης που φαίνεται ότι έγινε ιερό προς τιμήν του Πάνα και της Ίσιδος, καθώς και των Νυμφών. […]
Δεν είναι εξαιρετικό λόγω του μεγαλείου των διαστάσεών του, αλλά η μοναδικότητά του ξεπερνά οτιδήποτε έχω δει. […] Μείναμε 7 ώρες σε αυτή την υπόγεια κατοικία και ετοιμάσαμε αρκετές ζωγραφιές με τις μυστηριώδεις μοναδικότητες. Μετά από αυτό το διάστημα νιώσαμε μια σπάνια ανακούφιση να επισκεφτούμε ξανά την ημέρα, να εισπνεύσουμε τον αρωματικό αέρα που έβγαινε από τα πεύκα τριγύρω και να θαυμάσουμε την όμορφη θέα που προβάλλει στο σημείο αυτό πάνω από τον Σαρωνικό κόλπο […] Φύγαμε το απόγευμα και κατεβαίνοντας από τους πολύ κακούς δρόμους μέσα από το πευκοδάσος μόλις φτάσαμε στη βάση του λόφου παρατηρήσαμε κάποια υπολείμματα αρχαιοτήτων. Έχοντας προχωρήσει μια ώρα είδαμε μερικά μικρά νησιωτικά πετρώματα κοντά στην ακτή και δύο ακρωτήρια, το πιο σημαντικό από τα οποία ήταν ο Ζωστήρ […] Η θέα του κόλπου είναι ιδιαίτερα όμορφη από αυτό το σημείο».
