Τι κρατάμε, τι απορρίπτουμε και τι προβάλλουμε σήμερα από τα στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού και των τοπικών παραδόσεων που μας κληροδότησαν οι πρόγονοι; Το δύσκολο αυτό ζήτημα που περιπλέκεται από τη συνηθισμένη νοσταλγία για τις ιδιαίτερες πατρίδες και τη γενικευμένη εξιδανίκευση του παρελθόντος ήρθε στην επικαιρότητα με την τηλεοπτική σειρά του Άλφα «Σασμός», η οποία βασίστηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Σπύρου Πετρουλάκη (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μίνωας).
Η Ένωση Κρητών Βάρης Βούλας Βουλιαγμένης διοργάνωσε στις 3 Δεκεμβρίου στη Βούλα μια εκδήλωση παρουσίασης της ενδιαφέρουσας αυτής ιστορίας, με καλεσμένους τον ίδιο τον συγγραφέα και μία εκ των πρωταγωνιστών της τηλεοπτικής σειράς, την ηθοποιό Μαρία Τζομπανάκη η οποία έχει οριστεί και πρέσβειρα του κρητικού πολιτισμού από την Περιφέρεια Κρήτης.
Η λέξη «σασμός» απαντάται γραπτή ήδη στον Ερωτόκριτο των αρχών του 17ου αιώνα και σημαίνει συμβιβασμός. Χρησιμοποιούταν μέχρι πρόσφατα στην Κρήτη για να σηματοδοτήσει την ειρηνική διευθέτηση μιας βεντέτας.
Η τηλεοπτική σειρά έχει ως σκηνικό τη σύγχρονη Κρήτη. Η πλοκή στο πρώτο επεισόδιο το οποίο προβλήθηκε τον Σεπτέμβριο του 2021 ξεκινά με την ανάμνηση μιας δολοφονίας λόγω βεντέτας. Οι εμπλεκόμενες οικογένειες χρόνια μετά το φονικό επεισόδιο καλούνται να διαχειριστούν τις μεταξύ τους σχέσεις στο φως των νέων γενεών που έχουν νέες ανάγκες. Ο συγγραφέας που συμμετείχε αρχικά στο σχεδιασμό του σεναρίου είπε, απαντώντας σε σχετική ερώτηση στην εκδήλωση, ότι στον βασικό πυρήνα της ιστορίας η τηλεοπτική μεταφορά προσέθεσε πολλά επεισόδια εμπλουτίζοντας την πλοκή προκειμένου να καλυφθεί η μεγάλη έκταση που απαιτούσε η αφήγηση στην οθόνη. Διαβεβαίωσε ωστόσο ότι ο σκελετός της ιστορίας παραμένει αναλλοίωτος.
Επιδότηση από το ΕΚΟΜΕ
Χαιρετίζοντας την εκδήλωση και συγχαίροντας τους διοργανωτές, ο Δήμαρχος Γρηγόρης Κωνσταντέλλος τόνισε ένα εξαιρετικά σημαντικό σημείο: Το γεγονός ότι η έξοδος από την οικονομική κρίση επέτρεψε να επιστρέψουν ποιοτικές παραγωγές μυθοπλασίας στην ελληνική τηλεόραση. Και πράγματι, η σύμπτωση της παράλληλης προβολής νέων ακριβών παραγωγών είναι αξιοσημείωτη και βέβαια έχει ήδη επιβραβευθεί από το κοινό: Τα 3 από τα 7 κανάλια πανελλαδικής εμβέλειας Άλφα, Αντένα και Μέγκα κυριαρχούν στην τηλεθέαση της prime time ζώνης φέτος με τον «Σασμό», τις «Άγριες Μέλισσες» και τη «Γη της ελιάς» αντίστοιχα.
Βασική συνθήκη που επέτρεψε τη δημιουργία των σειρών αυτών ήταν η κρατική ενίσχυση από το Εθνικό Κέντρο Οπτικοακουστικών Μέσων και Επικοινωνίας (ΕΚΟΜΕ). Νόμος που ψηφίστηκε το 2017 και δημιούργησε το θεσμικό πλαίσιο «για την ενίσχυση της παραγωγής οπτικοακουστικών έργων στην Ελλάδα» αποτύπωσε τη βούληση της πολιτείας να επιδοτήσει ελληνικές πρωτότυπες κινηματογραφικές και τηλεοπτικές παραγωγές, μετά από μια δεκαετία κυριαρχίας των ριάλιτι παιχνιδιών και των ξένων σειρών και ιδεών στη μικρή οθόνη. Το ΕΚΟΜΕ επιδοτεί περίπου το 40% του κόστους κάθε επεισοδίου, κάτι που απελευθέρωσε τους προϋπολογισμούς των καναλιών – εξ ου και βλέπουμε ακριβά εξωτερικά γυρίσματα στην ελληνική επαρχία με ποιοτικούς ηθοποιούς.
Στερεότυπα ως φολκλόρ
Η φιλόξενη εκδήλωση της Ένωσης Κρητών στη Βούλα ξεκίνησε με παραδοσιακούς χορούς από τα μέλη του Συλλόγου και τελείωσε με κέρασμα κρητικών μεζέδων και βέβαια ρακής. Τη συζήτηση με τον συγγραφέα, την ηθοποιό και το κοινό συντόνισε η δημοσιογράφος Βαρβάρα Βιντζηλαίου Καραλή. Γεγονός είναι ότι η βραδιά κινήθηκε σε ρυθμούς δημοσίων σχέσεων, παρόλο που το βιβλίο του Σπύρου Πετρουλάκη και φυσικά η σειρά που εκτόξευσε την απήχηση της ιστορίας του θέτουν πολύ σοβαρά κοινωνικά ζητήματα που δεν θα έπρεπε να προσπερνώνται με ευκολία.
Πλευρές της καθημερινότητας στην Κρήτη είναι ζητούμενο να μπουν στο «χρονοντούλαπο» παρά να τονίζονται ως διατηρητέα στοιχεία της τοπικής ιδιαιτερότητας
Είναι αλήθεια ότι στον «Σασμό» η βεντέτα, αυτό το βάρβαρο μεσαιωνικό κατάλοιπο της αυτοδικίας που κόστισε τη ζωή σε εκατοντάδες ανθρώπους μέχρι πρόσφατα, αντιμετωπίζεται επικριτικά, από την πλευρά της αναγκαίας συμφιλίωσης. Ωστόσο, άλλες πλευρές του κρητικού πολιτισμού όπως προβάλλεται με το περιτύλιγμα του φολκλόρ και της παράδοσης, στο φως της σημερινής ανάπτυξης των ανθρώπινων σχέσεων και αντιλήψεων, μπορούν να χαρακτηριστούν οπισθοδρομικές, αντιδραστικές και αυτοκαταστροφικές.
Αρχικά, τα έμφυλα στερεότυπα και ο δεσποτικός ρόλος του πατέρα – πατριάρχη στην οικογένεια διαπερνούν κάθε επεισόδιο της σειράς: Το μοτίβο των ρόλων είναι άντρας κουβαλητής, εκπρόσωπος της οικογένειας και υπεύθυνος για το εισόδημά της από τη μία μεριά και γυναίκα στήριγμα του σπιτιού και υπεύθυνη της ανατροφής των παιδιών από την άλλη. Οι άντρες βρίσκονται στο προσκήνιο της δράσης και των συγκρούσεων, οι γυναίκες παραμένουν στο παρασκήνιο που κινούν τα νήματα. Το τελευταίο επουδενί δεν συνιστά «μητριαρχία» όπως ακούστηκε στην εκδήλωση.
Όμως και άλλες πλευρές της καθημερινότητας στην Κρήτη –και ευρύτερα στην ελληνική επαρχία– είναι ζητούμενο να απομονωθούν και να μπουν στο «χρονοντούλαπο» παρά να τονίζονται ως διατηρητέα στοιχεία της τοπικής ιδιαιτερότητας: Η οπλοκατοχή, ο αλκοολισμός, η επικίνδυνη οδήγηση, η προτεραιότητα των άγραφων νόμων και της τιμής έναντι των νόμων που θεσπίζει η οργανωμένη κοινωνία, συνιστούν στοιχεία ταυτότητας για τα οποία κάποιοι (και πάντως όχι η πλειοψηφία των Κρητικών) είναι περήφανοι σήμερα και η μυθοπλασία με θέμα την Κρήτη μάλλον τα ενισχύει.
Η κρητική ταυτότητα χρειάζεται συνολική επαναδιαπραγμάτευση και ο «Σασμός» δεν το τολμά.
Αναδημοσίευση από την εφημερίδα “Δημοσιογράφος“, φύλλο 39, Δεκέμβριος 2021
